რა არის მეცნიერული მეთოდი, ანუ რატომ გვჯერა მეცნიერების?
იმის თქმა, რომ მეცნიერება არ არის შეთანხმებული კლიმატის ცვლილებაზე ცოდნის ნაკლებობაზე მიუთითებს იმის შესახებ, თუ როგორ მუშაობს მეცნიერება.
რა არის მეცნიერული მეთოდი და რატომ იგებს მას არასწორად ბევრი ადამიანი? პირველ რიგში, უნდა გავაცნობიეროთ, რომ მეცნიერებაში მხოლოდ ერთი მეთოდი და გზა არ არის. ეს პირდაპირაა დაკავშირებული იმასთან, თუ როგორ ვმსჯელობთ ზოგადად.
მეცნიერება და გონიერი მსჯელობა
ადამიანებს გონიერი მსჯელობის ორი ძირითადი გზა გვაქვს: დედუქცია და ინდუქცია. როდესაც ვმსჯელობთ დედუქციურად, ინფორმაციის იმ შემადგენელ ნაწილებს ვაერთიანებთ, რომლებიც უკვე ცნობილია ჩვენთვის.
მაგალითად, თუ ვიტყვი, რომ გიორგის ასაკი ქეთისა და დათოს ასაკს შორისაა და დათო ქეთიზე უფროსია, აქედან დედუქციურად დაასკვნით, რომ გიორგი ქეთიზე უფროსია.
პასუხი ამოცანაშივე იყო ჩადებული, თქვენ უბრალოდ უნდა გამოგეყვანათ ის იქედან, რაც უკვე იცოდით. ამ პრინციპით მუშაობს სუდოკუც. დედუქციას ასევე ვიყენებთ მათემატიკაში.
ინდუქციური მსჯელობა გადის იმ ინფორმაციის მიღმა, რომელიც უკვე ვიცით და შეუძლია ჩვენი ცოდნა გააფართოვოს ახალ საზღვრებამდე. ჩვენ ინდუქციას ვაკეთებთ განზოგადებითა და ანალოგიებით.
განზოგადებები მოიცავს ბუნებაში რეგულარობების დაკვირვებასა და იმის წარმოდგენას, რომ ისინი ყველგან ერთნაირია - ასე ვქმნით, ნაწილობრივ, ე.წ. ბუნების კანონებს.
ანალოგიები ქმნის მსგავსებებს ორ მოვლენასა თუ საგანს შორის და ამის შედეგად ახალი ცოდნის მიღების საშუალებას იძლევა.
მაგალითად, თუ ვიპოვე გადაშენებული ცხოველის განამარხებული თავის ქალა, რომელსაც ბასრი კბილები აქვს, შეიძლება დამაინტერესოს, რას ჭამდა. მე მოვძებნი ცოცხალ ცხოველებს, რომლებსაც აქვთ ბასრი კბილები და შევნიშნავ, რომ ისინი ხორცისმჭამელები არიან. ანალოგიებით მსჯელობით, მე დავასკვნი, რომ ეს ცხოველიც ხორცისმჭამელი იყო.
ინდუქციის გამოყენებითა და საუკეთესო შესაძლო ახნით, რომელიც მტკიცებულებებითაა გაჯერებული, მეცნიერება სამყაროს შესახებ გაცილებით მეტს გვასწავლის, ვიდრე დედუქციით შეგვიძლია ვიცოდეთ.
მეცნიერება და განუსაზღვრელობა
ჩვენი თეორიებისა თუ მოდელების უმეტესობა სამყაროს ინდუქციური ანალოგიებია, ან მისი ნაწილები. თუ ჩემს კონკრეტულ თეორიაში შენატანი (Input) წარმოქმნის პროდუქტს (Output), ის უკვე კარგი ანალოგიაა და, აქედან გამომდინარე - კარგი თეორია. თუ ეს არ ემთხვევა, მაშინ მე უნდა უარვყო ან ხელახლა ჩამოვაყალიბო თეორია, რომ უფრო ანალოგიური იყოს.
თუ ერთი ტიპის მრავალი შედეგი მივიღე, განზოგადებით შემიძლია მივიდე დასკვნამდე, მაგრამ წარმატების არანაირ რაოდენობას არ შეუძლია ჩემი სიმართლე დაამტკიცოს. თითოეული დამადასტურებელი ინსტანცია უბრალოდ ზრდის ჩემს თავდაჯერებულობას იდეასთან დაკავშირებით. როგორც აინშტაინმა თქვა:
"უამრავ ექსპერიმენტსაც კი არ შეუძლია ჩემი მართებულობა დაადასტუროს. ერთადერთ ექსპერიმენტსაც კი შეუძლია, ჩემი მცდარობა დაადასტუროს".
აინშტაინის ზოგადი და სპეციალური ფარდობითობის თეორია (რომლებიც არის მოდელები და, აქედან გამომდინარე, ანალოგიები, თუ როგორ ფიქრობდა ის სამყაროს მოწყობაზე) მრავალჯერ დადასტურდა ექსპერიმენტული მტკიცებულებით.
თუ თეორია რეალობას კარგად აღწერს, ეს თავდაჯერებულობის საფუძველს იძლება, თუმცა ინდუქციური მსჯელობის მართებულობის დამტკიცება შეუძლებელია, რადგან მტკიცებულება არის ქმნილება, რომელიც დედუქციას ეკუთვნის.
ჰიპოთეზიკურ-დედუქციური მეთოდი
მეცნიერება ასევე მუშაობს ჰიპოთეზიკურ-დედუქციური მეთოდით. ის დაახლოებით ასეთია: მე მაქვს ჰიპოთეზა ან მოდელი, რომელიც წინასწარმეტყველებს, რომ X მოხდება გარკვეული ექსპერიმენტული მდგომარეობის ქვეშ. ექსპერიმენტულად, X არ ხდება ამ მდგომარეობებში. აქედან დედუქციურად ვასკვნი, რომ თეორია არ მუშაობს (იმის გათვალისწინებით, რა თქმა უნდა, რომ ვენდობით ექსპერიმენტებს, რომლებმაც არა-X მოგვცეს).
ამ კონდიციებში, მე დავადგინე, რომ ჩემი ჰიპოთეზა თუ მოდელი არასწორია (ან, სულ ცოტა, არასრული). მე ვიმსჯელე დედუქციურად ამის გასაკეთებლად. მაგრამ თუ X ხდება, ეს არ ნიშნავს, რომ მე მართალი ვარ, ის უბრალოდ ნიშნავს, რომ ექსპერიმენტმა არ აჩვენა ჩემი იდეის მცდარობა. ახლა უფრო მგონია, რომ მართალი ვარ, მაგრამ დარწმუნებული არ ვარ.
თუ ერთ დღეს ექსპერიმენტული მტკიცებულება, რომელიც ეჭვგარეშეა, აინშტაინის წინასწარმეტყველებების წინააღმდეგ წავიდა, დედუქციურად შეგვიძლია დავადგინოთ (ჰიპოთეზიკურ-დედუქციური მეთოდით), რომ მისი თეორიები არასწორია ან არასრული, მაგრამ დამადასტურებელი ინსტანციების არც ერთ რაოდენობას არ შეუძლია დაადგინოს, რომ ის მართალია.
მაგალითისთვის ავიღოთ გადაუმოწმებელი და, აქედან გამომდინარე, არამეცნიერული პოზიცია, რომელზეც კლიმატის ცვლილების უარმყოფელი მალკომ რობერტსი დგას. რობერტსი იცავს იმ აზრს, რომ არ არსებობს ემპირიული მტკიცებულება იმისა, რომ კლიმატის ცვლილებაში ადამიანის ხელი ურევია.
ABC-ს Q&A სატელევიზიო პროგრამაში დებატებისას როდესაც წარუდგინეს მყარი მტკიცებულებები, მან განაცხადა, რომ ეს მტკიცებულებები მოსყიდული იყო.
და მაინც, მის განცხადებას, რომ კლიმატის ცვლილებაში არ ურევია ადამიანის ხელი, ექსპერიმენტულად ვერ დავადასტურებთ, რადგან ის არც ერთ მონაცემს თუ ფაქტს არ დათანხმდება, რომელიც მის მცდარობას ამტკიცებს. ის მეცნიერულად არ იქცევა. ის ფსევდომეცნიერებაში გადადის.
შეთანხმება არ ნიშნავს დამტკიცებას
ერთი გავრცელებული შეცდომა, რომელსაც საზოგადოება მეცნიერებასთან დაკავშირებით უშვებს, არის შეთანხმებულისა და დამტკიცებულის გატოლება. მიუხედავად იმისა, რომ აინშტაინის თეორიები შეთანხმებულია, ისინი დამტკიცებული არაა, მაგრამ მათი უარმყოფელი ექსპერიმენტის დაგეგმვა სრული სისულელე და დროის კარგვაა.
ფილოფოსმა ჯონ დიუიმ ამაზე გაამახვილა ყურადღება წიგნში ლოგიკა: გამოკვლევის თეორია:
"მეცნიერულ გამოკვლევაში შეთანხმებისთვის ან ცოდნისთვის საჭირო კრიტერიუმია, ის იმდენად იყოს შეთანხმებული, რომ გახდეს მომავალი კვლევების რესურსი. შეუთანხმებლობის შემთხვევაში ის ვერ გახდება მომდევნო კვლევების თემა".
გაუგებრობას ხშირად ქმნის ისიც, რომ მიზეზისა და ეფექტის შესახებ ცალსახა განაცხადის გაკეთება რთულია.
მაგალითად, თეორია შეიძლება წინასწარმეტყველებდეს, რომ X გამოიწვევს Y-ს, თუმცა, ეს Y შესუსტებული იქნება Z არსებობის გამო და არ მოხდება საერთოდ, თუ Q კრიტიკული დონის მაღლაა. ეს რომ შევამციროთ მარტივ განცხადებამდე X იწვევს Y-ს, გულუბრყვილობა და შეცდომა იქნება.
ხანდახან ფართო იდეა შეთანხმებულია, მაგრამ მცირე დეტალები ცხადად დებატების საკითხად რჩება. მაგალითად, ევოლუცია რომ ხდება, ამაზე ყველა რაციონალური ადამიანი თანხმდება, მაგრამ ზოგიერთი დეტალი, თუ როგორ მუშაობს ბუნებრივი გადარჩევა (წვრილმანები), კვლავ განხილვის საგანია.
რომ ავურიოთ ბუნებრივი გადარჩევის დეტალები ევოლუციის ფაქტთან, ძალიან წააგავს გლობალური დათბობის უარყოფას იმის გამო, რომ "გარკვეულ ადგილებში მეტად ცივა", როცა ცხადია, რომ პლანეტა მთლიანობაში თბება.
როდესაც ჩვენი თეორიები წარმატებით წინასწარმეტყველებს შედეგებს და წარმოქმნის უფრო მაღალი დონის თეორიების ქსელს, რომლებიც თავიანთ მხრივაც წარმატებულია, ჩვენ ვალდებულები ვართ, ვიმოქმედოთ.
ინტელექტუალობის ნიშანი არის, რომ პროგრესირდე უცნობ სამყაროში. კლიმატის ცვლილების, ადამიანის ჯანდაცვისა და ჩვენი პლანეტის მეცნიერება იმაზე მეტ თავდაჯერებულობას გვაძლევს, ვიდრე იმისთვისაა საჭირო, რომ ვიმოქმედოთ.
მოქმედებამდე დედუქციური განსაზღვრულობის მოთხოვნა არ გვაძლიერებს. ის გვაბრკოლებს.
პიტერ ელერტონი, ლექტორი კრიტიკულ აზროვნებაში, ქუინსლენდის უნივერსიტეტი.
-
გადახედვაო'ბრაიენი: თუ საქართველოს ხელისუფლება ე.წ. რუსულ კანონს მიიღებს, ვითარება ჩვენთვის ნათელი გახდება [ინტერვიუ] ო'ბრაიენი: თუ საქართველოს ხელისუფლება ე.წ. რუსულ კანონს მიიღებს, ვითარება ჩვენთვის ნათელი გახდება [ინტერვიუ]
-
გადახედვამიუხედავად დაპირისპირებისა და რთული ვითარებისა, უნდა გვაერთიანებდეს სამშობლოს სიყვარული და შეგვეძლოს მშვიდობიანი თანაცხოვრება — ეპისტოლედან მიუხედავად დაპირისპირებისა და რთული ვითარებისა, უნდა გვაერთიანებდეს სამშობლოს სიყვარული და შეგვეძლოს მშვიდობიანი თანაცხოვრება — ეპისტოლედან
-
გადახედვასალომე ზურაბიშვილი ელჩებს: დაძაბულ ვითარებაში ვართ... ჩემი თხოვნაა, განხორციელდეს მაღალი დონის ვიზიტები მაისის ბოლომდე სალომე ზურაბიშვილი ელჩებს: დაძაბულ ვითარებაში ვართ... ჩემი თხოვნაა, განხორციელდეს მაღალი დონის ვიზიტები მაისის ბოლომდე
-
გადახედვააზერბაიჯანში დაკავებულ მედია ადვოკატს და ტელეკომპანიის დამფუძნებელს, არ აძლევენ საშუალებას, სასწრაფო ბიოფსია ჩაიტაროს აზერბაიჯანში დაკავებულ მედია ადვოკატს და ტელეკომპანიის დამფუძნებელს, არ აძლევენ საშუალებას, სასწრაფო ბიოფსია ჩაიტაროს
-
გადახედვადერეკ შოლე: მრავალწლიანი პარტნიორობის შემდეგ, ვწუხვართ, რომ საქართველოს ევროატლანტიკური მისწრაფებები სასწორზე დევს დერეკ შოლე: მრავალწლიანი პარტნიორობის შემდეგ, ვწუხვართ, რომ საქართველოს ევროატლანტიკური მისწრაფებები სასწორზე დევს
-
გადახედვააქცია ქართული ოცნების ოფისთან — სანაპირო გადაკეტილია აქცია ქართული ოცნების ოფისთან — სანაპირო გადაკეტილია
-
გადახედვაქართველი სტარტაპერები რუსული კანონის წინააღმდეგ ერთობლივ განცხადებას ავრცელებენ ქართველი სტარტაპერები რუსული კანონის წინააღმდეგ ერთობლივ განცხადებას ავრცელებენ
-
გადახედვასასტუმრო პარაგრაფთან აქციის მონაწილე დააკავეს სასტუმრო პარაგრაფთან აქციის მონაწილე დააკავეს
-
გადახედვაპრეზიდენტმა ე.წ ოფშორების კანონს ვეტო დაადო პრეზიდენტმა ე.წ ოფშორების კანონს ვეტო დაადო
-
გადახედვაკლუბი KHIDI: ვაუქმებთ 3 და 4 მაისის ივენთებს. არა რუსულ კანონს! შევხვდებით რუსთაველზე! კლუბი KHIDI: ვაუქმებთ 3 და 4 მაისის ივენთებს. არა რუსულ კანონს! შევხვდებით რუსთაველზე!
-
გადახედვაჟურნალისტური ეთიკის ქარტიის განცხადება კახა კალაძის მიერ, ჟურნალისტის შეურაცხყოფის ფაქტზე ჟურნალისტური ეთიკის ქარტიის განცხადება კახა კალაძის მიერ, ჟურნალისტის შეურაცხყოფის ფაქტზე
-
გადახედვადღეს, კობახიძემ, ამ ქვეყნის ისტორიაში უპრეცედენტო და უდიდესი თავდასხმა განახორციელა აშშ-ზე — გრიგოლ გეგელია დღეს, კობახიძემ, ამ ქვეყნის ისტორიაში უპრეცედენტო და უდიდესი თავდასხმა განახორციელა აშშ-ზე — გრიგოლ გეგელია
-
გადახედვარა უნდა ვიცოდეთ დღევანდელ პროტესტზე, რომელიც 18:30-ზე დაიწყება სასტუმრო პარაგრაფთან, თავისუფლების მოედანზე რა უნდა ვიცოდეთ დღევანდელ პროტესტზე, რომელიც 18:30-ზე დაიწყება სასტუმრო პარაგრაფთან, თავისუფლების მოედანზე
-
გადახედვაკობახიძე აშშ-ს "ორ რევოლუციურ მცდელობაში" ადანაშაულებს — რა გავიგეთ მისი და აშშ-ის სახელმწიფო მდივნის მრჩევლის პოსტებიდან X-ზე კობახიძე აშშ-ს "ორ რევოლუციურ მცდელობაში" ადანაშაულებს — რა გავიგეთ მისი და აშშ-ის სახელმწიფო მდივნის მრჩევლის პოსტებიდან X-ზე
-
გადახედვაკალაძე სპორტსმენებზე, რომელმაც ხელისუფლების ძალადობა დაგმეს: "მეც ვუერთდები "არა რუსულ კანონს", ამ სუფთა ქართულ კანონს კი აუცილებლად მივიღებთ" კალაძე სპორტსმენებზე, რომელმაც ხელისუფლების ძალადობა დაგმეს: "მეც ვუერთდები "არა რუსულ კანონს", ამ სუფთა ქართულ კანონს კი აუცილებლად მივიღებთ"
-
გადახედვამინდა, მივმართო ჩვენი ქვეყნის აკრედიტებულ ელჩებს მეგობარ ქვეყნებში... საკითხი ეხება ჩვენი ქვეყნის მომავალს! — მამუკა ხაზარაძე მინდა, მივმართო ჩვენი ქვეყნის აკრედიტებულ ელჩებს მეგობარ ქვეყნებში... საკითხი ეხება ჩვენი ქვეყნის მომავალს! — მამუკა ხაზარაძე
-
გადახედვაპოლიციის უმოქმედობა აქციის მონაწილეებზე ძალადობას ახალისებს — DRI პოლიციის უმოქმედობა აქციის მონაწილეებზე ძალადობას ახალისებს — DRI
-
გადახედვაპარლამენტში 3 და 4 მაისს უსაფრთხოების ყვითელი დონე იმოქმედებს — ვიზიტორებს ეზღუდებათ პარლამენტის სასახლეში შესვლა პარლამენტში 3 და 4 მაისს უსაფრთხოების ყვითელი დონე იმოქმედებს — ვიზიტორებს ეზღუდებათ პარლამენტის სასახლეში შესვლა
-
გადახედვა11 მაისს, ევროპის დღეს, რუსული კანონის საწინააღმდეგო მანიფესტაცია დაანონსდა 11 მაისს, ევროპის დღეს, რუსული კანონის საწინააღმდეგო მანიფესტაცია დაანონსდა
-
გადახედვაცირკთან აქციის მონაწილეებს, უცნობი პირები, ფიზიკურად გაუსწორდნენ ცირკთან აქციის მონაწილეებს, უცნობი პირები, ფიზიკურად გაუსწორდნენ
-
გადახედვასაფრანგეთში მცხოვრები ქართველი სტუდენტები რუსული კანონის გაწვევას მოითხოვენ და აქციის მონაწილეებზე ძალადობას გმობენ საფრანგეთში მცხოვრები ქართველი სტუდენტები რუსული კანონის გაწვევას მოითხოვენ და აქციის მონაწილეებზე ძალადობას გმობენ
კომენტარები